بسم الله الرحمن الرحيم
الحمد لله رب العالمین والصلاة والسلام علی نبینا محمد وعلی آ‌له وصحبه أجمعین، وبعد:
یەكەم / بیرو باوەڕ (( ئیمان )):
گرنگترین شتێك كە بەندە پێشبڕكێی بۆ بكات لە خەیرو چاكەدا باوەڕ هێنانە بە(الله)، وەتازەكردنەوەی بەڵێن لەگەڵیدا، چونكە پەروەردگارمان فەرمانی پێ كردوەو فەرموویەتی:
[يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا آَمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَالْكِتَابِ الَّذِي نَزَّلَ عَلَى رَسُولِهِ وَالْكِتَابِ الَّذِي أَنْزَلَ مِنْ قَبْلُ ] [النساء: 136] .واتە: ئەی ئەوانەی باوەڕتان هێناوە بەردەوام بن لەسەر باوەڕ بەخودا و پێغەمبەرەكەی ( صلى الله عليه وسلم) و بەو قورئانەی ناردوویەتییە خوارەوە بۆ پێغەمبەرەكەی( صلى الله عليه وسلم) وەبەو كتێبانەش كە پێشتر ناردوویەتییە خوارەوە
هەروەها فەرموویەتی:
[يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقَاتِهِ وَلَا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَأَنْتُمْ مُسْلِمُونَ]
واتە: ئەی ئەوانەی كەبڕواتان هێناوە بترسن لەخوا ترسێك كەشیاویەتی، وەنەمرن هەر بەموسڵمانی نەبێ
هەر بەمەیش ئیبراهیم ویەعقوب (سەلامیان لێ بێت) وەسێتیان كردووە بۆ ڕۆڵەكانیان، پەروەردگار فەرموویەتی: [وَوَصَّى بِهَا إِبْرَاهِيمُ بَنِيهِ وَيَعْقُوبُ يَا بَنِيَّ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى لَكُمُ الدِّينَ فَلَا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَأَنْتُمْ مُسْلِمُونَ] [البقرة: 132].
واتە: ئیبراهیم ویەعقوب ئامۆژگاری كوڕەكانی خۆیانیان كرد بە ئیسلامەتی وەهەر یەكەیان پێیان ووتن: ڕۆڵەكانم خوا ئایینی ئیسلامی بۆ هەڵبژاردوون، كەواتە نەمرن بەموسڵمانێتی نەبێت .
زانایان فەرموویانە: بزانن كە فەرمان كردنیان بۆ یەكێكە كە فەرمان پێ كراوەكەی ئەنجام نەداوە، ئەوە فەرمانە بەجێبەجێ كردنی، وەفەرمان كردن بەوەی كە ئیماندار نەبێت بە ئیمان هێنان وەك خوای گەورە فەرموویەتی:
[يَا أَيُّهَا الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ آَمِنُوا بِمَا نَزَّلْنَا مُصَدِّقًا لِمَا مَعَكُمْ] [النساء: 47] .
واتە: ئەی ئەوانەی كەنامەتان پێ بەخشراوە بڕوا بهێنن بەو قورئانەی ناردوومانەتە خوارەوە كەبەڕاست دانەری ئەو تەوراتەی ئێوەیە .
یان بۆ یەكێكە كەفەرمان پێكراوەكەی ئەنجام داوە، ئەوە فەرمانە بە چاك كردنی وپەیدا كردنی بە باشترین شێوە، ئەویش وەك پەروەردگار لەم ئایەتەدا كە فەرمانی بە باوەڕداران كردووە بەباوەڕ هێنان، ئەوە ئەخوازێت كە باوەڕی خۆیان چاكسازی تێدا بكەن وپێیدا بچنەوە لە ئیخڵاص وڕاستی وخۆپارێزی لەو شتانەی كە ئیمان هەڵئەوەشێننەوە، هەروەها گەڕانەوەو تەوبە كردن لە هەموو تاوانەكان، دیسان ئەخوازێت فەرمانی تێدا بەو شتانەی كە باوەڕدار بەجێ¬ی نەهێناوە لە زانستەكانی ئیمان و كردەوەكانی، چونكە بەندە هەر چەند دەقێكی شەرعی پێ بگات ولە واتاكەی تێ بگات وباوەڕی پێ بهێنێت، هەروەها هەموو كردەوە ئاشكراو نهێنێكان لە ئیمانن هەروەك بەڵگەی زۆری لەسەرن ویەك دەنگی پێشینی ئەم ئوممەتەی لەسەرە، لە پاشان بەردەوام بوون لەسەر ئەو بیروباوەڕ و جێگیربوون لەسەری تاوەكو مردن .
بۆیە هاوەڵانی پێغەمبەر ( صلى الله عليه وسلم) (خوا لييان رازي بيَت) ئیمانی خۆیان تازە ئەكردەوە بە تازە كردنەوەی پەیمان لەگەڵ پەروەردگار وبیر خستنەوەی نیعمەتەكانی، لە صحیحی بوخاری هاتووە:
(وقال معاذ اجلس بنا نؤمن ساعة) (رواه البخاري في الايمان) 0
قال ابن العربي: أراد تجديد الإيمان، لأن العبد يؤمن في أول مرة فرضاً ثم يجدد إيمانه كلما نظر أو فكر .
واتە: (معاذ) فەرمووی: با دانیشین ساتێك ئیمان بێنین، ابن العربي فەرمووی: مەبەستی تازە كردنەوەی ئیمانە، چونكە بەندە یەكەم جار ئیمان دێنێ فەرزە لەسەری لەپاشان ئیمانی تازە ئەكاتەوە هەر چەند بڕوانی وتێبفكری لە ئایەتە كەونی وشەرعێكان .
دووەم / كردەوە فەرزەكان:
جێبەجێ كردنی ئەركەكان لەكاتی خۆیدا وپارێزگاری كردنیان بوارێكی ترە لە بوارەكانی پێشبڕكێ، چونكە باشترین شتێك كە بەندە لە پەروەردگاری نزیك بكاتەوە ئەنجام دانی ئەركەكانی سەر شانێتی، كە لە حەدیسی قودسیدا هاتووە لە(أبو هریرة) وە خواى لىَ رازى بيَت فەرموویەتی: پێغەمبەری خوا ( صلى الله عليه وسلم) فەرمووی:
(إن الله قال: من عادى لي ولياً فقد آذنته بالحرب، وما تقرب إليَّ عبدي بشيء أحب إليَّ مما افترضت عليه، وما يزال عبدي يتقرب إليَّ بالنوافل حتى أحبه، فإذا أحببته كنت سمعه الذي يسمع به، وبصره الذي يبصر به، ويده التي يبطش بها، ورجله التي يمشي بها، وإن سألني لأعطينه، ولئن استعاذني لأعيذنه، وماترددت عن شيء أنا فاعله ترددي عن نفس المؤمن يكره الموت وأنا أكره مساءته) (البخاري في الرقاق: 6502، ومشكاة المصابيح: 2266، وصحيح الجامع الصغير: 1782) .
واتە: خوای گەورە فەرمووی: هەر كەسێ دوژمنایەتی لەگەڵ دۆستێكی من بكات ئەوە جاڕی شەڕم لەگەڵ داوە، وەهیچ شتێك بەندە لەمن نزیك ناكاتەوە خۆشەویست تربێت لام لە جێبەجێ كردنی ئەوەی كەمن فەرزم كردووە لەسەری، وەبەردەوام بەندەكەم خۆی لێم نزیك ئەكاتەوە بە ئەنجام دانی سوننەتەكان تا خۆشم ئەوێ، وە هەر كاتێ خۆشم ویست ئەبم بەبیستنی، وەئەبم بەبینینی، وەئەبم بەو دەستەی كە ئەیوەشێنێ، وەئەبم بەو لاقەی كەهەڵیئەنی، وەئەگەر لێم داوا بكات ئەیدەمێ، وپەنام بۆ بێنێ پەنای ئەدەم، وەلە هیچ شتێكدا هەڵوێستەم نەكردووە، وەك هەڵوێستە كردنم لەڕوح كێشانی ئیماندار، ئەو ڕقی لەمردنە ومنیش پێم ناخۆشە كە دڵی تەنگ بكەم .
بۆیە پێویستە كارە فەرزەكان دوا نەخرێن، نەك مەشغەڵەت یان نەخۆشی یان پیری یان مردن بێنە ڕێگر لەپاشان حەسرەت و پەشیمانی بێ سوودە، وەك نموونەی حەج كردن، خەڵكانێك هەن دوای ئەخەن ساڵ بەساڵ تاوەكو پیر ئەبن ئەوسا یەكێك بەكرێ ئەگرن، هەروەها قەزا كردنەوەی ڕۆژوی مانگی ڕەمەزان هەر كاتێ فرسەتێك هەبوو نەك ڕەمەزانێكی تر بەسەردا بێت ومەجال نەمێنێ، هەروەها نوێژێك كە فەوتابێت بە هۆیەكی شەرعی، چونكە پێغەمبەر( صلى الله عليه وسلم) فەرموویەتی:
[((من نسي صلاة فليصلِ إذا ذكر لاكفارة لها إلا ذلك) [وَأَقِمِ الصَّلَاةَ لِذِكْرِي] (طه: 14)] (البخاري في مواقيت الصلاة: 597، ومشكاة المصابيح: 603، وصحيح الجامع الصغير: 6572)0
واتە: هەر كەسێ نوێژێكی لەبیر چوو، بائەو نوێژە بكات كاتێ هاتەوە بیری هیچ كەفارەتێكی نییە تەنها ئەوە نەبێت، خوای گەورە دەفەرێت: (بە چاكی نوێژ بەجێ بێنە تامنت بێتەوە یاد) .
سێیەم: ئاگاداری سوننەت وكارە پەسەند كراوەكان .
هەر لەدەسپێشخەری بۆ چاكە كاری سوور بوونە لەسەر سوننەتەكان بە گشتی لەنوێژ وماڵ بەخشین و رۆژوو گرتن وحەج و عومرە كردن وئەوەی لەتوانادا بێت لەكردەوە چاكەكان، چونكە ئەم سوننەتانە سوود بە ئەنجامدەرەكەی ئەگەێنێت لە ڕۆژێكدا كەماڵ ومنداڵ بێ سوودن:
[يَوْمَ لَا يَنْفَعُ مَالٌ وَلَا بَنُونَ إِلَّا مَنْ أَتَى اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِيمٍ ] [الشعراء: 88-89] 0
واتە: ئەو ڕۆژەی كەماڵ و سامان ومنداڵ سوود ناگەیەنن، بێجگە لەكەسێ بگات بەخزمەتی خوا بەدڵێكی ساغ وپاك وخاوێنەوە .
لەفەرموودەدا هاتوە:
(أَوَّلَ مَا يُحَاسَبُ النَّاسُ بِهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ مِنْ أَعْمَالِهِمْ الصَّلَاةُ، قَالَ: يَقُولُ رَبُّنَا عَزّ و جَلَّ لِلمَلَائِكَة - وَهُوَ أَعْلَمُ - انْظُرُوا فِي صَلَاةِ عَبْدِي أَتَمَّهَا أَمْ نَقَصَهَا فَإِنْ كَانَتْ تَامَّةً كُتِبَتْ تَامَّةً، وَإِنْ كَانَت انْتَقَصَ مِنْهَا شَيْئًا قَالَ: انْظُرُوا هَلْ لِعَبْدِي مِنْ تَطَوُّعٍ ؟ فَإِنْ كَانَ لَهُ تَطَوُّعٌ قَالَ: أَتِمُّوا لِعَبْدِي فَرِيضَتَهُ مِنْ تَطَوُّعِهِ، ثُمَّ تُؤْخَذُ الْأَعْمَالُ عَلَى ذَلك) (صحيح ابن ماجة: 1426، وصحيح سنن النسائي: 466، وصحيح سنن أبي داود: 864) .
واتە: یەكەم شتێك كە لەڕۆژی دواییدا بەندە لێی ئەپرسرێتەوە نوێژە،فەرمووی: پەروەردگارمان بەفریشتەكان ئەفەرێت: (خۆیشی باشتر ئەزانێ): تەماشای نوێژی بەندەكەم بكەن تەواوە یا كەموكوڕی هەیە؟ ئەگەر تەواو بوو بەتەواوی بۆی ئەنووسرێ، وەئەگەر كەموكوڕی تێدا بوو ئەفەرمێت: تەماشا بكەن ئایا بەندەكەم نوێژی سوننەتی هەیە؟ ئەگەر هەیبوو ئەفەرمێت: بەنوێژە سوننەتەكان نوێژە فەرزەكانی بۆ پڕ بكەنەوە، لەپاشان هەموو كردەوەیەك بەو شێوەیە .
بەجێ بەجی كردنی سوننەتەكانی خۆشەویستی پەروەردگار وڕەزامەندی ئەوی دەست ئەكەوێ، پەروەردگار ئەفەرمێت:
[وَاسْجُدْ وَاقْتَرِبْ] [العلق: 19] .
واتا: كڕنۆش ببە بۆ پەروەردگارت ولێی نزیك بەرەوە بە سوژدە وهەموو جۆرەكانی گوێڕایەڵی وخۆ نزیك كردنەوە، چونكە هەموو تاعەتێك بەندە بەرەو ڕەزامەندی پەروەردگار ئەبات، لە فەرموودەی قودسیدا هاتووە:
(...... ومايزال عبدي يتقرّب إليّ بالنوافل حتى أُحبه ) (البخاري في الرقاق: 6502، ومشكاة المصابيح: 2266، وصحيح الجامع الصغير: 1782) .
لە صەحیحی موسلیم دا هاتووە لە (معدان ابن أبي طلحة الیعمري)ەوە فەرموویەتی: چاوم بە (ثوبان) خواى لىَ رازى بيَت كۆیلەی ئازاد كراوی پێغەمبەر( صلى الله عليه وسلم) كەوت پێم وت هەواڵم پێ بدە دەربارەی خۆشەویست ترین كردەوە لای خوای گەورە، ئەویش بێ دەنگ بوو، دووبارە پرسیارم كرد هەر بێ دەنگ بوو سێیەمین جار پرسیارم كرد ووتی: دەربارەی ئەوە پرسیارم لە پێغەمبەری خوا ( صلى الله عليه وسلم) كرد فەرمووی: (زۆر سوژدە بۆ خوا بەرە، چونكە تۆ سوژدەیەك نابەی بۆ خوای گەورە ئیلا پلەیەك پێی بەرزت ئەكاتەوە، وەتاوانێك لەسەرت لا ئەبات) .
معدان ئەڵێت: لە پاشان (أبو دردا‌ء)م بینی خواى لىَ رازى بيَت هەر ئاوەهای پێ ووتم كە (ثوبان) ووتی .
نموونەی دەسپێشخەری بۆ چاكە كاری: پەلە كردن لە ئامادە بوون بۆ مزگەوت وەپێ گەیشتنی تەكبیرەی ئیحرام وڕیزی یەكەمی نوێژ ، ئیمامی بوخاری و موسلیم لە ئەبو هورەیرەوە خواى لىَ رازى بيَت ئەگێڕنەوە پێغەمبەر ( صلى الله عليه وسلم) فەرموویەتی:
(سبعة يظلهم الله في ظله يوم لاظل إلا ظله .. وذكر منهم وشابٌ نشأ في عبادة ربه، ورجلٌ قلبه معلقٌ في المساجد) (مسلم في الصلاة، وصحيح الترغيب والترهيب: 326، 2182) .
واتە: حەوت تاقم پەروەردگار ئەیانخاتە ژێر سێبەری عەرشی خۆیەوە لەو ڕۆژەی هیچ سێبەرێك نییە تەنها ئەو سێبەرە نەبێت ..... لەوانە گەنجێك لەعیبادەتی پەروەردگاردا گەشەی كردووە وپەروەردە بووە، وەپیاوێك دڵی هەڵواسراوە بەمزگەوتەوە .
هەروەها ئیمامی بوخاری وموسلیم لە ئەبو هورەیرەوە خواى لىَ رازى بيَت ئەگێڕنەوە كە پێغەمبەری خوا ( صلى الله عليه وسلم) فەرموویەتی:
(لو يعلم الناس ما في النداء والصف الأول ثم لم يجدوا إلا أن يستهموا عليه لاستهموا، ولو يعلمون مافي التهجير لاستبقوا إليه، ولو يعلموا ما في العتمة والصبح لأتوها ولو حبواً) (البخاري في كتاب الأذان: باب الاستهام في الأذان: 615، ومسلم في الصلاة: 437، وصحيح الجامع الصغير: 5339).
واتە: ئەگەر خەڵكی بزانن چ خیرو پاداشتێك هەیە لەبانگ دان وڕیزی یەكەمی نوێژ لەپاشان دەستیان نەكەوێ مەگەر بە تیروپشك نەبێت، تیروپشكیان بۆ ئەكرد، وەئەگەر بزانن پاداشتی زوو چون بۆ نوێژ چەندە پێشبڕكێیان ئەكرد، وە ئەگەر پاداشتی نوێژی عیشا و بەیانی بزانن چەندە ئامادەی ئەم دوو نوێژە ئەبوون ئەگەر بە گاوڵكێش بوایە .
نموونەی كارە پەسەند كراوەكان وسوننەتەكان وەك نوێژ وصەدەقە وڕۆژ وحەج وعومرە زۆرن سوپاس وستایش بۆ پەروەدگار وەك سوننەتە ڕاتبەكان كە لەگەڵ نوێژە فەرزەكان ئەكرێن، و ویتر، ونوێژی چێشتەنگا، وشەونوێژ كردن، وتەراویح، وڕۆژوی شەشەڵە، ونۆمینەی حاجیان، وڕۆژوی موحەڕەم، وڕۆژانی دووشەممەو پێنج شەممە، سێ ڕۆژ لە هەموو مانگێكدا، وەسوننەتەكانی صەدەقە كردن هەر ناژمێرێ، حەج و عومرە كردن جگە لەفەرزەكەی، ئەمانە هەر هەموو سوننەتن، هەر یەك لەم عیبادەتانە بەڵگەی قورئان وفەرموودەی لەسەرە، لەبەر ئەوە نەبوایە لەبابەتەكەمان درێژ نەبێتەوە باسم ئەكردن، بەڵام بڕوانە پەرتووكی (ریاض الصالحین) و (الترغیب والترهیب) بۆ ئەو مەبەستە .

چوارەم / ماڵ خرج كردن بەتایبەت لەڕێ ی خوادا .
پێش ئەوەی ڕۆژێك بێت لەكڕین وفرۆشتن ودۆستایەتی وتكاكاری تێدا نییە، پەروەردگار فەرموویەتی:
[وَأَنْفِقُوا مِنْ مَا رَزَقْنَاكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ فَيَقُولَ رَبِّ لَوْلَا أَخَّرْتَنِي إِلَى أَجَلٍ قَرِيبٍ فَأَصَّدَّقَ وَأَكُنْ مِنَ الصَّالِحِينَ وَلَنْ يُؤَخِّرَ اللَّهُ نَفْسًا إِذَا جَاءَ أَجَلُهَا وَاللَّهُ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ]
[المنافقون: 10 -11] .
واتە: ببەخشن هەندێ لەو ڕۆزیانەی كە پێمان داون پێش ئەوەی مردن یەخەی یەكێكتان بگرێ ئەوسا بڵێت: خوایە خۆزگە مردنی منت دوابخستایە بۆ ماوەیەكی نزیك بۆ ئەوەی ماڵم ببەخشیایە ولەچاكەكاران بوومایە .
(منذر)ی كوڕی (جریر) لەباوكییەوە ئەگێڕێتەوە، فەرموویەتی: لەسەرەتای ڕۆژدا لەخزمەتی پێغەمبەری خوا بووین ( صلى الله عليه وسلم): لەناكاودا كۆمەڵە خەڵكێك پێ پەتی وڕووت شمشێرەكانیان بەڕووتی هەڵگرتبوو زۆریان لە هۆزی (مُضر) بوون بەڵكو هەموویان لە(مُضر) بوون ڕەنگی پێغەمبەری خوا ( صلى الله عليه وسلم) گۆڕا كاتێك ئەو حاڵەتە هەژارییەی ئەوانی بینی، چووە ژوورەوە لەپاشان دەرچوو، فەرمانی كرد بە بیلال خواى لىَ رازى بيَت ئەویش بانگی دا وقامەتی كردو نوێژیان كرد لەپاشان ووتارێكی خوێندو فەرمووی:
[يَا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَبَثَّ مِنْهُمَا رِجَالًا كَثِيرًا وَنِسَاءً وَاتَّقُوا اللَّهَ الَّذِي تَسَاءَلُونَ بِهِ وَالْأَرْحَامَ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلَيْكُمْ رَقِيبًا] [النساء: 1] .واتە: ئەی خەڵكینە خۆتان بپارێزن لەسزای پەروەدگارتان، ئەوەی كە دروستی كردوون لەیەك كەسەوە (كە ئادەمە) وە عليه السلام وە هەر لە ئەویش هاوسەرەكەی دروست كردووە، وە لەو دوانە بڵاوی كردۆتەوە پیاوانی زۆر هەروەها ئافرەتان، وەخۆتان بپارێزن لەو خوایەی كە بەناوی ئەوەوە داوا ئەكەن لەیەكتر، وە خۆتان بپارێزن لەبچڕاندنی خزمایەتی بەڕاستی خوا هەمیشە چاودێرە بەسەرتانەوە .
وەئایەتی سورەتی حەشر:
[اتَّقُوا اللَّهَ وَلْتَنْظُرْ نَفْسٌ مَا قَدَّمَتْ لِغَدٍ وَاتَّقُوا اللَّهَ] [الحشر: 18] .
واتە: لەخوا بترسن وە هەموو كەسێك با سەرنج بدات چی پێش خۆی ناردووە بۆ پاشە ڕۆژی وە لەخوا بترسن .
با پیاوێك لەدینارەكەی صەدەقە بكا لە درهەمەكەی لەجل وبەرگەكەی لەصاعی گەنمەكەی لەصاعی خورماكەی، تافەرمووی: ( ئەگەر بەلەتە خورمایەكیش ئەبێت)، (جەریر) خواى لىَ رازى بيَت ووتی پیاوێكی ئەنصاری ئەوەندەی هێنا نەیئەتوانی هەڵی بگرێت، لە پاشان خەڵكی یەك لەدوای یەك شتومەكیان هێنا تاوەكو دوو كۆمەڵە خواردن وپۆشاكم بینی، تاوەكو بینیم پێغەمبەری خوا ( صلى الله عليه وسلم) ڕەنگی گەشەوە بوو وەك پارچە ئاڵتونێكی لێ هات، لە پاشان پێغەمبەر( صلى الله عليه وسلم) فەرمووی:
(مَنْ سَنَّ فِي الْإِسْلَامِ سُنَّةً حَسَنَةً فَلَهُ أَجْرُهَا وَأَجْرُ مَنْ عَمِلَ بِهَا بَعْدَهُ مِنْ غَيْرِ أَنْ يَنْقُصَ مِنْ أُجُورِهِمْ شَيْءٌ، وَمَنْ سَنَّ فِي الْإِسْلَامِ سُنَّةً سَيِّئَةً كَانَ عَلَيْهِ وِزْرُهَا وَوِزْرُ مَنْ عَمِلَ بِهَا مِنْ بَعْدِهِ مِنْ غَيْرِ أَنْ يَنْقُصَ مِنْ أَوْزَارِهِمْ شَيْءٌ) البخاري في الزكاة: باب الصدقة باليمين: 1423، وصحيح الجامع الصغير: 635، وصحيح الترغيب والترهيب: 61).واتە: هەر كەسێك لەئیسلامدا ڕێبازێكی چاك دابهێنێت، ئەوە پاداشتی خۆی هەیەو پاداشتی هەموو ئەوانەی ئەو كارە ئەنجام ئەدەن لەدوای ئەو بێ ئەوەی هیچ لەپاداشتی ئەوان كەم بكات، وەهەر كەسێك لەئیسلام ڕێبازێكی خراپ دابهێنێت ئەوە تاوانی خۆی هەیە وتاوانی هەموو ئەوانەی ئەو كارە ئەنجام ئەدەن لەدوای ئەو بێ ئەوەی هیچ لەتاوانی ئەوان كەم بكات .
پێغەمبەر( صلى الله عليه وسلم) هانی داوین بۆ پێشبڕكێ لەماڵ خەرج كردن وخوێندنەوەی قورئانی پیرۆز، (عبد الله) ی كوڕی عومەر خواى لىَ رازى بيَت فەرموی: گوێم لێ بوو پیغەمبەری خوا ( صلى الله عليه وسلم) فەرمووی:
((لاحسد إلا في اثنتين: رجلٌ آتاه الله الكتاب وقام به آناء الليل، ورجلٌ أعطاه الله مالاً فهو يتصدق به آناء الليل والنهار) (رواه البخاري في الآذان: 615، ومسلم في الصلاة: 437)0 .
واتە: حەسوودی نییە و دروست نییە تەنها لەدوو حاڵەتدا نەبێت: پیاوێك خوای گەورە شارەزای كردوە لەقورئان، ئەویش بەشەو و ڕۆژ پێی هەڵئەسێت، وەپیاوێك خوای گەورە ماڵا وسامانی زۆری پێ بەخشیوە بەشەو وڕۆژ لەڕێی خوا خەرجی ئەكات .
هەروەها هاوەڵان(خوا لييان رازي بيَت)زۆر سوور بوون ودەسپێشخەریان ئەكرد بۆ هەموو جۆرێكی چاكە كاری ئەویش زیاتر روون و ئاشكرا بوو لە ماڵ بەخشینیاندا، وەك ئەبو هوریرە خواى لىَ رازى بيَت ئەگێڕێتەوە لە پێغەمبەر ( صلى الله عليه وسلم) فەرموویەتی:
(مَنْ أَصْبَحَ مِنْكُمْ الْيَوْمَ صَائِمًا؟ قَالَ أَبُو بَكْرٍ: أَنَا، قَالَ: فَمَنْ أَطْعَمَ الْيَوْمَ مِسْكِينًا؟ قَالَ أَبُو بَكْرٍ: أَنَا، قَالَ: فَمَنْ شَهِد مِنْكُمْ الْيَوْمَ جَنَازَةً؟ قَالَ أَبُو بَكْرٍ: أَنَا، قَالَ فَمَنْ عَادَ مِنْكُمْ الْيَوْمَ مَرِيضًا؟ قَالَ أَبُو بَكْرٍ: أَنَا(صحيح الترغيب والترهيب: 953، وسلسلة الأحاديث الصحيحة: 88، ومشكاة المصابيح: 1891)0
هەروەها لە (مسند) ی ئیمامی أحمدی كوڕی حەنبەل دا هاتووە لە ئەنەسی كوڕی مالك خواى لىَ رازى بيَت فەرموویەتی: پێغەمبەر ( صلى الله عليه وسلم)ڕۆژێك لەڕۆژان بە هاوەڵانی(خوا لييان رازي بيَت) فەرمووی:
(مَنْ شَهِدَ مِنْكُمْ الْيَوْمَ جَنَازَةً؟ قَالَ عُمَرُ: أَنَا، قَالَ مَنْ عَادَ مِنْكُمْ مَرِيضًا؟ قَالَ عُمَرُ: أَنَا، قَالَ مَنْ تَصَدَّقَ؟ قَالَ عُمَرُ: أَنَا، قَالَ مَنْ أَصْبَحَ صَائِمًا؟ قَالَ عُمَرُ: أَنَا، قَالَ وَجَبَتْ وَجَبَتْ ) (صححه الألباني في: أحكام الجنائز) .
ئا بەم شێوەیە هەڵس وكەوتی هاوەڵانی پێغەمبەر( صلى الله عليه وسلم)مونافەسە كردن بووە لەكاری خەیردا، هەتا هەژار ودەست كورتەكان خەمبار ئەبوون لەبەر كەمی ماڵیان ونەك بۆ خەرج كردنی لەشەهەواتی دونیا بەڵكو بۆ بەخشینی لەڕیی خوادا، لە صەحیحەین دا هاتووە لە ئەبوو هوریرەوە خواى لىَ رازى بيَت ئەڵێت: هەژارەكان هاتنە لای پێغەمبەری خوا ( صلى الله عليه وسلم) ووتیان: دەوڵەمەندەكان پلەی بەرز ونیعمەتی نەبڕاوەیان بۆ خۆیان برد، نوێژ ئەكەن هەروەك ئێمە نوێژ ئەكەین، وە ڕۆژو ئەگرن هەروەك ئێمە ڕۆژوو ئەگرین، بەڵام ئەوان ماڵی زیادەیان هەیە حەجی پێ ئەكەن وعومرەی پێ ئەكەن وجیهادی پێ ئەكەن وصەدەقەی پێ ئەكەن، پێغەمبەر ( صلى الله عليه وسلم) فەرمووی:
(ألا احدثكم بأمر إن أخذتم به أدركتم من سبقكم ولم يدرككم أحدٌ بعدكم وكنتم خير من أنتم بين ظهرانيه إلا من عمل مثله؟ تسبحون وتحمدون وتكبرون خلف كل صلاة ثلاثاً وثلاثين) (سلسلة الأحاديث الصحيحة: 3308) .
واتە: ئایە كارێكتان بۆ باس نەكەم ئەگەر دەستی پێوە بگرن، ئەوە ئەگەن بەوانەی كەپێش ئیوە كەوتوون وكەسیش پێتان ناگات، وەئێوە چاكترین كەس ئەبن مەگەر یەكێك وەك ئێوە بكات؟ سی وسێ جار "سبحان الله" و"الحمد لله" و"الله أكبر" بكەن لە دوای هەموو نویژێك 0
وەلەریوایەتی (أبوذر) خواى لىَ رازى بيَت دا هاتووە كە خەڵكانێك لەهاوەڵانی پێغەمبەر( صلى الله عليه وسلم) بە پێغەمبەریان ( صلى الله عليه وسلم) ووت: ئەی پێغەمبەری خوا( صلى الله عليه وسلم)، دەوڵەمەندەكان هەرچی ئەجر و پاداشت هەیە بۆ خۆیان بردیان، نوێژ ئەكەن چۆن ئێمە نوێژ ئەكەین، ڕۆژوو ئەگرن چۆن ئێمە ڕۆژوو ئەگرین، وە صەدەقە بەماڵ وسامانی زیادەیان ئەكەن، پێغەمبەر ( صلى الله عليه وسلم) فەرمووی:
(أَوَلَيْسَ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لَكُمْ مَا تَصَّدَّقُونَ، إِنَّ بِكُلِّ تَسْبِيحَةٍ صَدَقَةٌ، وَكُلِّ تَكْبِيرَةٍ صَدَقَةٌ، وَكُلِّ تَحْمِيدَةٍ صَدَقَةٌ، وَكُلِّ تَهْلِيلَةٍ صَدَقَةٌ، وَأَمْرٌ بِالْمَعْرُوفِ صَدَقَةٌ، وَنَهْيٌ عَنْ الْمُنْكَرِ صَدَقَةٌ وَفِي بُضْعِ أَحَدِكُمْ صَدَقَةٌ) قَالُوا: يَا رَسُولَ اللَّهِ ( صلى الله عليه وسلم)أَيَأْتِي أَحَدُنَا شَهْوَتَهُ وَيَكُونُ لَهُ فِيهَا أَجْرٌ ؟ قَالَ: (أَرَأَيْتُمْ لَوْ وَضَعَهَا فِي حَرَامٍ، أكَانَ عَلَيْهِ فيها وِزْرٌ؟ فَكَذَلِكَ إِذَا وَضَعَهَا فِي الْحَلَالِ كان لَهُ أَجْراً) (سلسلة الأحاديث الصحيحة: 454، وصحيح الترغيب والترهيب: 1556)0 .
واتە: ئایە خوای گەورە ڕێی صەدەقەی بۆتان دانەناوە، بەڕاستی هەر "سبحان الله" یەك صەدەقەیەكە، وەهەر "الله أكبر" ێك صەدەقەیەكە، وەهەر "الحمد لله" یەك صەدەقەیەكە، وەهەر "لا إله إلا الله" یەك صەدەقەیەكە، وەفەرمان بەچاكە صەدەقەیە، وەقەدەغە كردنی خراپە صەدەقەیە، وەكۆبونەوەتان لەگەڵ حەڵاڵی خوتان صەدەقەیە)
هاوەڵان (خوا لييان رازي بيت) وتیان ئەی پێغەمبەری خوا ( صلى الله عليه وسلم) یەكێكمان ئارەزووی خۆی تێر ئەكا پاداشتی دەست ئەكەوێ؟ فەرمووی: (پێم بڵێن ئەگەر لەحەرامدا بەكاری بهێنێ تاوانی لەسەر نییە؟ هەروەها ئەگەر لەحەلإڵدا بەكاری بهێنێ پاداشتی بۆ هەیە)
ئەم فەرموودەیە بەڵگەیە لەسەر ئەوەی هاوەڵان (خوا لييان رازي بيت) لەبەر زۆر حەز كرنیان لەكرداری چاك و خەیر كردن خەمبار ئەبوون ئەگەر كاری خەیر لە توانایان نەبوایە ئەنجامی بدەن غەیری ئەمان ئەنجامی بدایەو توانای بەسەر هەبوایە، بۆیە هەژاران خەمبار ئەبوون كە صەدەقەیان لەدەست ئەچوو بەماڵ وسامان كە دەوڵەمەندەكان توانایان بەسەردا هەبوو، وخەمبار ئەبوون كەدوا بكەون لەغەزا كردن چونكە هەژاران ئامێری چوونە جیهادیان نەبوو، وەك پەروەردگار باسیان ئەكات لە قورئاندا [وَلَا عَلَى الَّذِينَ إِذَا مَا أَتَوْكَ لِتَحْمِلَهُمْ قُلْتَ لَا أَجِدُ مَا أَحْمِلُكُمْ عَلَيْهِ تَوَلَّوْا وَأَعْيُنُهُمْ تَفِيضُ مِنَ الدَّمْعِ حَزَنًا أَلَّا يَجِدُوا مَا يُنْفِقُونَ] [التوبة: 92] .
واتە: وەتاوان لەسەر ئەو كەسانەش نییە كە هاتنە لات ئەی محمد( صلى الله عليه وسلم) بۆ ئەوەی وولإخیان بۆ دابین بكەیت و سواریان كەیت ووتت وولإخم دەست ناكەوێ سوارتان بكەم بۆ غەزا ئەوانیش گەڕانەوە لەكاتێكدا چاویان فرمێسكی دەڕشت لەداخ وخەفەتدا كە هیچیان نەبوو خەرجی بكەن بۆ پێداویستی جیهاد .
هەروەها لەفەرموودەیەكی تردا لای (ابن حبان) لە (صحیح)ەكەیدا لە (أبو ذر الغفاری) یەوە خواى لىَ رازى بيَت پێغەمبەر ( صلى الله عليه وسلم) فەرمووی: (ليس من نفس ابن آدم إلا عليها صدقة في كل يوم طلعت فيه الشمس، قيل: يا رسول الله ( صلى الله عليه وسلم)، ومن أين لنا صدقة نتصدق بها؟، فقال ( صلى الله عليه وسلم):
(إن أبواب الخير لكثيرة: التسبيح، والتحميد، والتكبير، والأمر بالمعروف والنهي عن المنكر، وتميط الأذى عن الطريق، وتسمع الأصم، وتهدي الأعمى، وتدل المستدل على حاجته، وتسعى بشدة ساقيك مع اللهفان المستغيث، وتحمل بشدة ذراعيك مع الضعيف، فهذا كله صدقة منك على نفسك) (صحيح الترغيب والترهيب: 2970، وسلسلة الأحاديث الصحيحة: 575) .
واتە: هیچ كەسێك نییە لەهەموو ڕۆژێكدا كەخۆری تێدا هەڵ بێت ئەبێت صەدەقەیەك بكات، ووتیان: ئەی پێغەمبەری خوا( صلى الله عليه وسلم)، لەكوێی بێنین صەدەقە بكەین؟ فەرمووی: دەرگاكانی خەیر و چاكە زۆرن: سبحان الله، الحمد لله، الله أكبر، فەرمان كردن بەچاكە وقەدەغە كردنی خراپە، لابردنی دڕك و داڵی سەر ڕێگا، گوێ گرانێك تێ بگەێنی، ڕێنمایی كردنی كوێر، ڕێ پیشان دان بە یەكێك لەپێویستیەتی، هاوكاری كردنی لێ قەوماوێك كەداوای فریاكەوتنت لێ ئەكات، باركردنی بارێك لەگەڵ بێ توانایەكدا، ئەمانە هەمووی صەدەقە و چاكەیە بۆ خۆتی ئەكەی .

وصلى الله وسلم على نبينا محمد وعلى آله وصحبه أجمعين.