بسم الله الرحمن الرحیم
الحمد لله رب العالمین والصلاة والسلام علی نبینا محمد وعلی آ‌له وصحبه أجمعین ومن تبعهم بإحسان الى یوم الدین، وبعد:
دەتوانین بەچەند خاڵێك جیاوازی بكەین لە نێوان عیلم وفیكر، لەوانە:
یەكەم((تیبینى) أ- ئه‌م بابه‌ته‌ به‌شێكه‌ له‌و ووته‌ى مامۆستاى زانا (صالح ێل الشیخ): ئه‌م به‌شه‌ش له‌ (موقع روح الإسلام) دا هاتووه‌ به‌شى (المقالات)، له‌ بنه‌ڕه‌تدا باسه‌كه‌ له‌مه‌ زۆرترو درێژه‌ پێدراوتره‌…
ب- مه‌به‌ست به‌ (عیلم ) كه‌ به‌رامبه‌ر كراوه‌ له‌گه‌ڵ (فیكر) دا ئه‌وا (علیم)ه‌ شه‌رعىیه‌ پیرۆزه‌یه‌ كه‌ بریتىیه‌ له‌ شاره‌زا بوون له‌ قورئان و فه‌رمووده‌.
وه‌ مه‌به‌ستیش له‌(فیكر) كه‌ به‌رامبه‌رى (عیلم) كراوه‌ ئه‌وه‌یه‌ كه‌ له‌ زاراوه‌ى ئه‌مڕۆدا پێى ده‌ڵێن: (فیكرى ئیسلامى ):- هه‌روه‌كو خاوه‌نه‌كانى واى پێ ده‌ڵێن وه‌ به‌ هه‌ڵگرانى ده‌وترێت: (موفه‌ككیرى ئیسلامى) .

(عیلم) بەڵگەكانی توندو تۆڵە، بەڵگەكانی دیاری یە كە بریتین لەسیانزە بەڵگە، هەروەكو پێشەوا (القرافی) باسیانی كردووە لە هەندێ‌ كتێبەكانی كە لەبارەی (أصول الفقة) ە، بەڵام فیكر بەڵگەكانی توندو تۆڵ و دیاری نی یە، چونكە (فیكر) زۆر گەشتیارە بۆیەش دەبینی لە بەڵگەكانی (موفەككیر) جارێك ڕووداوێكی مێژووی یە، ئەم ڕووداوەش دەكاتە بەڵگە لەسەر حوكمدان بەسەر ڕووداوێكی تازەو نوێ‌ (نازلة) كە ڕوودەدات لەم سەردەمەدا، جا كەی مێژوو بۆتە بەڵگە؟ لەسەر ئەم جۆرە بەڵگەیە (موفەككیر)ێك دێت و دەڵێت: خەڵكی شارێك لەفڵان ووڵات – هەروەكو مێژوو نووسەكان باسی دەكەن – ئەو خەڵكە لەكاتێكدا خواردن كەم بوو، برسێتیش زیادی كرد هەستان بەكاری خۆنیشاندانێكی گەورە و دیار، ئەمەش دەبێتە بەڵگە لەسەر دروستی خۆنیشاندان لەئیسلامدا، ئەم جۆرە بەڵگە هێنانەوەیە وای لێ‌ هات كە كردنە بەڵگەی ئەم جۆرە شتانە بووە بە بنەمایەك .
كەوا بوو ئەمە (فیكر) و بۆچوونە، ئەم (فیكر)ەش ڕاست نی یە و، ئەم بۆچونەش دروست نی یە، ووتەی ئێمەش لەسەر ئەوە نی یە كە تۆ هۆیەك و ڕوون كردنەوەیەك بهێنی بۆ چوونەكەت، بەڵام ووتەكە لەسەر ئەوەیە كە ئەم ڕوون كردنەوەیەو، ئەم هۆهێنانەوەیە قبوڵ كراو و ڕاست ودروست بێت.
كەسی تریش دێت لەوانەی خۆی بە(موفەككیر) دادەنێت ڕووداوی مێژوو دەكات بە بەڵگە لەسەر ئەوەی كە زانایان و شارەزایانی فەرموودەناس (أهل الحدیث) دواكەوتوون لەئاستی دروستكراو وداهێنراوەكانەكان، وەدواكەوتوون لە چوونە ناو مەیدانی زانستی و پێشكەوتن، وە دەڵێن: (لەمێژووی موسڵمانان كەس پێشكەوتنی وەبەرنەهێنا، وەكەس نەیتوانی شارستانی و دۆزراوەكان پێشكەش بكات، وەكەس نەیتوانی كتێبخانەی موسڵمان دەوڵەمەند بكات جگە لە عەقڵانییەكان (العقلانیون)، تەنها ئەمان بوون هانی كاری پیشەسازیان دا، وەهانی بۆچوونە شارستانییەكانیان دا، وەپێشكەوتن و زانستی پزیشكی و بیركاری نموونەی ئەم زانستەیان وەبەرهێنا، جا نەبووە لە زانایان و شوێن كەوتووانی فەرموودە ئەم جۆرە شتانەیان تێدا بووبێت، كەوابوو ئەمە بەڵگەیە لەسەر ئەوەی كە قوتابخانەی زانایانی فەرموودەناس قوتابخانەیەكی بێ‌ توانایە لەوەی كەپێشەوایەتی موسڵمانان بكات، وە بەڵگەشە لەسەر ئەوەی كە قوتابخانەی شوێن كەوتووانی پێشینان (المدرسة السلفیة) بێ‌ توانان لەوەی كە پێشەوایەتی موسڵمانان بكەن، بەڵێ‌ سوودیان هەبووە لە بواری كۆمەڵێك لەباسەكانی شەرعی پیرۆز لە (فیقە) دا...، بەڵام لەو شتانەی كەخوای گەورە سودی گەیاندووە بە موسڵمانان ئەوا تەنها لەسەر دەستی عەقڵانییەكان بووە، تەنها لەسەر دەستی كۆمەڵەی (المعتزلة) بووە، هەر ئەوانیشن شایستەی پێشەوایەتی موسڵمانان لە ڕابردوو ئێستادا، بۆچوونە عەقڵانی¬یە¬كانیش موسڵمانان پێش دەخات، بەڵام فەرموودەناسان یان شارەزایانی شەریعەت و (فیقە) ئەوان تەنها ئامۆژگاری كارن).
كەوا بوو ئەم جۆرە قسەكەرانە ئەو ڕووداوە مێژوویانە یان ئەو لێكدانەوەی خۆیان بۆ مێژوو كرد بە بەڵگە لەسەر پووچەڵ كردنی بنەمایەك لە بنەماكان، وەبەڵگەیەك لە بەڵگەكان كە تێیدا هاتووە كە كۆمەڵی ڕزگاربوو تەنها بریتین لەوانەی كەدەست گرتوون بەفەرموودەو كۆمەڵی موسڵمانان(أهل السنة والجماعة)كە ئەو ڕزگاربووانەش بریتین لە شارەزا و پسپۆر لە زانستە شەرعی یەكان، جا زانایانی كۆمەڵی ڕزگار بوو حوكم دەدەن بەسەر بوونی عەقڵانی¬یەكان ئایا كارو بۆچونی ئەوان دروستە یان نا.
ئەوەی جێ‌ی ئاماژەیشە ئەوەیە كە زانایانی كۆمەڵی ڕزگار بوو بە هیچ شێوەیەك داهێنراو و دروستكراوە تازەو پێشكەوتنەشارستانی وپیشەسازی یەكان قەدەغە ناكەن، وە هەر كەسێك قەدەغەیان بكات ئەوا لە تێڕوانینی كورتێتی یان لە دووری¬یەتی لەمەبەستەكانی شەرعی پیرۆز.
مەبەستی ئێمەش لێرەدا ئەوەیە كە ئەو زانا شەرع زانانە تەنها ئەوان چارەسەركەری نەخۆشی¬یە ئاینی¬یەكانی خەڵكن، هەر ئەوانن خەڵكی ڕێنمایی دەكەن بۆ ژیانی ڕۆژی دوایی، وە هەر كەسێك هەبێت كە كاری ژیانی دونیای خەڵكی ڕاست بكاتەوە وجۆرەها پێشكەوتنی شارستانی وداهێنراوی پیشەسازی وچەندەها داهێنراوی پزیشكی و ئەندازیاری و یاسای كیمیایی و فیزیایی و ئەستێرە ناسی پێشكەش بكات ئەوا ئەم جۆرە كەسانە لەلایەن زانایانی شەرع زانەوە حوكم دەدرێت بەسەر كارەكانیاندا كە ئایا دروستە یان نا...
كەوابوو پێشەوایەتی ڕاست لە تێڕوانینی شەرعدا تەنها بۆ زانایانی شەرع زانە، بەڵام ئەو بەڵگە هێنانەوە(فیكر)یە ئەوا زۆر جولاو و گۆڕاوە، وە زۆر دوورە لە توندوو تۆڵی یەوە، كە هەستاون بەوەی هەندێ‌ ڕووداوی مێژوویی بكەن بە بەڵگە لەسەر پووچەڵ كردنەوەی بنەمایەك لە بنەما شەرعییەكان .. وە هەیشە قەناعەت بەم جۆرە بەڵگە هێنانەوەیە دەهێنێت و بەردەوام دووبارەی دەكاتەوە.
جیاوازی دووەم: (عیلم) كۆمەڵە بنەمایەكی هەیە كە دەبنە پێوەر بۆی، بەڵام (فیكر) هیچ بنەمایەكی نی یە كە بكرێت بەپێوەر بۆی، هەر بۆیە گەر یەكێك بدوێ‌ لەبارەی باسێكی زانست و (عیلم) ی شەرعدا ئەوا دەتوانێت ووتەكەی بپێورێ‌ ئایا قبوڵ كراوە یان نا؟ وە ئایا ووتەكەی بەهێزە یان نا؟ بەڵام (فیكر) بێ‌ ڕێساو بنەمایە، ڕێساكانی چی یەو؟ بنەماكانی كامانەن؟ گەر بمەوێ‌ ووتەی (فیكر) ی بپێوم ئەوا بەچی بپێوم؟ بێ‌ گومان گەیشتن بە پێوەری زانراو بۆی شتێكی مەحاڵە.
كەوا بوو (علیم) پێوەری خۆی هەیە، بەڵام هەرچی (فیكر)ە ئەوا توندوتۆڵ نی یە, وەهیچ پیوەر وبنەمای نییە كە پێوانەی پێ‌ بكرێ‌ جگە لەوە نەبێ‌ كە بگەڕێتەوە بۆ (عیلم), چونكە هەر (عیلم)ە كە(حوكم) بەسەر ئەو (فیكر)ەدا دەدات.
سێ‌ یەم: (عیلم) بنەڕەت تێیدا مەدح و سوپاس و ستایش كردنە, وە هەڵگرانی پێدا هەڵدراو وسوپاس وستایش كراوون، بەڵام (فیكر) بریتی یە لەبینین و بۆچوون (الرأی), بینین وبۆچوونیش بنەڕەت تێیدا زەمكردن و بەدگۆیی یە (الذم), ئەمەش جیاوازی یەكی گەورەیە لە نیوان هەردووكیاندا.
چوارەم: (عیلم) بڕیاردەر وحوكم دەرە بەسەر(فیكر)دا, بریاردەرە بەسەر هەموو بۆچوونەكان, بەڵام (فیكر) و بۆچوون بڕیار لەسەردراون, ئەمەش جیاوازی یەكی گرنگە لە نیوانیاندا.
پێنجەم: كەكورتەی خاڵەكانی پێشووە, (عیلم) كۆكەرەوەیە, واتە: كۆكەرەوەی موسڵمانانە لەسەر ڕێبازی خۆی, وە لادەری جیاوازی وبەش بەش بوونە, وەكەم كەرەوەی قوتابخانە ناكۆك وجیاوازەكانە, بەڵام (فیكر) وبۆچوون جیاوازی وبەش بەش بوون دروست دەكات, هەروەها ناكۆكی وقوتابخانەی ناكۆك زیاتر دەكات، ئەم جیاوازی یە و ئەم قوتابخانەیە چەندەها كۆمەڵ كاری ولایەن لایەن دروست دەكات، چەندەها بۆچوونی تازە وەبەردەهێنێ‌ كە چەندەها هەڵوێستی جیاواز بەدوایانەوە دێت.
كەواتە: ئەوەی كە باسمان كرد مەبەستمان تێیدا ئەوەیە كە بگەینە ئەنجامێكی گرنگ، ئەوەیش ئەوەیە كە زانایانی شەریعەت، زانایان لە ئایینی موسڵمانان، وە لەهەڵوێستی موسڵمانان هەر ئەوانن پێشەوا، هەر ئەوانن كەڕوونی دەكەنەوە بۆ خەڵكی كام شت حەڵاڵە وەكامیان حەرامە؟ چی پێویستە بكرێت وەچی پێویست نی یە؟ چی دروستە وەچی دروست نی یە؟چی پێویستە بگرێتە بەر وەچۆن بڕیار دەدرێت لەسەر حاڵ و ڕووداوەكان، لەسەر بۆچوونەكان...هتد زانایان هەر ئەوانن كە شایستەو هەڵبژێردراوی ئەو شتانەن، هەر ئەوانن سەرچاوە لە كاروباری بانگەواز كردن بۆ ڕێگای خوا، هەر ئەوانن سەرچاوە لە كاتی ناكۆكی دا، هەر ئەوانن پێشەوا، وە هەر ئەوانن بانگەوازكار لە كاروباری ئاییندا، جا ئەگەر (موفەككیر)ەكان پێشەوای بانگەواز بن بۆ ئیسلام، وە ئەگەر ئەوان سەركردەی ئەو كۆمەڵانە بن ئەوا بێ‌ گومان كۆمەڵێ‌ شتی زۆر لە زەم كراوەكان وە بەردەهێندرێ‌.
بڕوانن لە حاڵی ئەو جۆرە كۆمەڵانە، ئەو جۆرە قوتابخانانە لە هەندێ‌ لە ووڵاتان كە چۆن حاڵیان وای لێ‌ هاتووە كە هەندێكیان دژایەتی هەندێكی تر دەكات، وەهەندێكیان هەندێكی تر دەكوژێ‌ -داوای سەلامەتی لە خودا دەكەین- .
كەوابوو (موفەككیر)ەكان ناگونجێن بۆ ئەوەی كەببنە پێشەوا لە كاروباری ئاییندا، ناگونجێن كە ببنە بڕیاردەر بەسەر ڕووداوەكاندا، بەسەر زانایاندا، بەسەر بۆچوونەكاندا، وە دروستیش نی یە كە بڕیاردەربن لە ئەنجامی بانگەواز بۆ ئایین، چونكە بانگەواز كردن بۆ ئایینی خوا سەرچاوەكەی قورئان و فەرموودەیە، ئەوانەیشی كە تێ‌ دەگەن وە شارەزا دەبن لە قورئان و فەرموودە هەر ئەوانن شایستەی بەڕێوەبردنی بانگەوازی ئایینی خوا، هەر بۆیە (موفەككیر) پێویستە بوەستێت لەو سنورەی كە بۆی دانراوە، جا گەر تێ‌ پەڕی لەو سنورە ئەوا بێ‌ گومان تێ‌ پەڕبوونەكەی بەسەریدا دەشكێتەوە نەك لە بەرژەوەندیدا بێت.
كەوابوو (موفەككیر) شیاو نی یە بۆی كە بەرژەوەندی وخراپەكان (المصالح والمفاسد) دیاری بكات، شیاو نی یە بۆی كە بۆچوونی خۆی بخاتە سەرباسی بەرژەوندی وخراپەكان، وەبڵێت: ئائەمە بەرژەوەندی-یە، وە ئائەمە خراپ و زیانە، وەهەستێت بەوەی كە ڕووداوێكی كۆمەڵایەتی بپێوێ‌ و بڕیاری بەسەردا بدات، یان بەسەر ووڵاتێك، یان بەسەر هەڵوێستێك لە هەڵوێستەكان، وە بڵێت: بەرژەوەندی لەمەدایە، گەر بووترێت: بەڵگەت چی¬یە لەسەر ئەم بڕیاردان و دیاری كردنە؟ ئەوا دەڵێت: (فیكر)و بۆچوون بەم شێوەیە ئاراستەی كردین بۆی .
وە بێ‌ گومان كە دروست نی یە بۆ (موفەككیر) كەوا بێت، چونكە ئەوەی كە تەنها بۆی هەیە بەرژەوەندی و خراپەكان دیاری بكات و بڕیار بدات بەسەریاندا زانایانی شەرعە، چونكە شەریعەت –هەروەكو پێشەوا (ابن تیمیة) دەفەرمێت: هاتووە بۆ بەدەست هێنانی بەرژەوەندی-یەكان و تەواوكردنی، وە بۆ لادانی خراپەكان و كەم كردنەوەی، جا چ كاتێك دروست بووە بۆ (موفەككیر) كە بیربكاتەوە وبڕوانێ‌ و بنووسێ‌؟ بێ‌ گومان لەو كاتەدا بڕیاری بەسەردا ئەدرێ‌ بەپێوەری (عیلم) .
لە كۆتایشدا ئامۆژگاریەكی ڕووتێ‌ كراو هەیە بۆ گەنجانی موسڵمان، وە بۆ (موفەككیر)ەكان، وە بۆ زانایان كە هەموویان هەڵسن بەپێویستی (عیلم)، وە با كۆی موسڵمانان ڕاست بكەنەوە لەسەر بنەمای (عیلم)، وەبا بنەمای(عیلم) فراوان بكەنەوە، چونكە كۆمەڵگای موسڵمان زیاتر لە هەموو شتێكی تر پێویستی بە (عیلمە)، وە (عیلم)یش بنەمایە، هەروەكو چۆن كەسانێك لە عەقڵانی یەكان و موفەككیرەكان ئەمەیان چەسپاندووە لە دوای چەسپاندنی زانایان، كەوا بوو هەموو یەك دەنگن لەسەر ئەوەی كە ئەو بنەمایەی كە پێویستە موسڵمانان لێوەی دەرچن بۆ سەركەوتن بریتی یە لە (عیلم)، بەڵام ئایا كێ‌ دەست بەمەوە دەگرێ‌؟ خەڵكی زۆر پێویستن بۆ (عیلم)، زۆر پێویستن بۆ كەسانێك كە بیان گەڕێننەوە بۆی، كە بۆیان ڕوون بكەنەوە...، (فیكر) و نوسراوە (فیكر)ی یەكان پێویستە بڕیاڕیان لەسەر بدەی، پشت مەبەستە بە بۆچوونی نوسەرە(فیكر)ی یەكان، با خوێندنەوەت بۆ كتێبە(فیكر)ی یەكان زاڵ نەبێت بەسەرتا لە شەو وڕۆژەكەتدا، بەڵام با زۆرینەی خوێندنەوەت لە(عیلم) دا بێت، چونكە هەر( عیلم)ە كەدڵەكان ڕۆشن دەكاتەوە، بەڵام هەرچی فیكرە هەمووی بۆچوونە، خۆ ئەگەر تۆ(عیلم)ت كرد بەبنەماو پێوەر ئەوا (فیكر)یش لە شوێنی ڕاست و دروستی خۆی دەبێت، وە لەو كاتەشدا دەرۆِیتە ڕێوە لەناو كۆمەڵگادا بە ڕۆشنبیرێك و (فیكر)ێكەوە كە پێ‌ی دەتوانی بدوێ‌¬ی لەو شتانەی كە دواندنی لەسەرە لەناو كۆمەڵگاكەتدا لەووتەو بۆچوونەكان، بەڵام گەر(عیلم)ت كەم بوو ئەوا تۆ لەو كاتەدا وەكو پەڕ دەبیت لەبەر بای بۆچوونەكان، ئەمەش بێ‌ گومان خاوەنەكەی بەرەو نوقسانی (فیكر)و بیركردنەوەدا دەبات.
نوسراوی (موفەككیر)ەكان لەوانەی كە جۆرەها نووسین دەنووسن چی لەوانەی ماون یان مردوون ئەوا پێویستە بیان خەینە شوێنی دروستی خۆیان، وەنابێت ئەو نووسراوانە بكرێتە بڕیاڕدەر وەیان قوتابخانە، بەڵام دەژمێردرێن وەكو كۆمەڵێك بۆچوون لێ‌ی وەردەگیرێ و لێیشی وەرناگیرێ.

والحمد لله رب العالمین.